राष्ट्रीय विज्ञान दिवस हा भारतात दरवर्षी २८ फेब्रुवारी रोजी साजरा केला जातो . २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी भारतीय शास्त्रज्ञ सर चंद्रशेखर वेंकट रमण यांनी ” रमण प्रभाव ” महत्त्वपूर्ण शास्त्रीय शोधाची घोषणा केली . या शोधामुळे त्यांना १९३० साली नोबेल पारितोषिक प्राप्त झाले . त्यांचा हा शोध भौतिकशास्त्राच्या क्षेत्रात एक ऐतिहासिक टप्पा ठरला आणि त्यामुळे भारताला शास्त्रज्ञांच्या पंक्तीत महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त झाले . यादृष्टीने , २८ फेब्रुवारी हा दिवस विज्ञानाच्या क्षेत्रात केलेल्या महत्त्वपूर्ण कार्याची आणि संशोधनाची साक्ष देणारा एक महत्त्वाचा दिवस म्हणून घोषित करण्यात आला आहे .
विज्ञानाचा इतिहास आणि महत्त्व : – विज्ञानाच्या शोधांनी मानवतेच्या प्रगतीसाठी अनंत मार्ग खुले केले आहेत . भूतकाळात विज्ञानाची त्याच प्रमाणेच आजच्या काळात देखील महत्वपूर्ण भूमिका आहे . प्राचीन काळातील अ‍ॅरिस्टॉटलपासून सुरू होणारे वैज्ञानिक विचार आणि यांत्रिक सुधारणांपासून सुरू झालेला विज्ञानाचा इतिहास आज इतक्या मोठ्या पातळीवर पोहोचला आहे की , तो आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे . विज्ञानाच्या सहाय्याने मानवाने अंतराळातील गूढ सोडविले, औषधांच्या शोधाने हजारो जीवनांचे रक्षण केले , आणि आजही आपण विज्ञानाच्या सहाय्याने वेगवेगळ्या वैश्विक समस्यांवर मात करण्यासाठी प्रयत्नशील आहोत .
‘ विशिष्टं ज्ञानम् विज्ञानम् ’ अशी विज्ञानाची व्याख्या भारतात करण्यात आली होती . कौटिलीय अर्थशास्त्रात चौलकर्म म्हणजेच मुलाचे जावळ केल्यावर त्याला लिपी व संख्या शिकवायला सरुवात करावी , असे म्हटलेले आहे . छांदोग्य उपनिषदातील सातव्या अध्यायात , अध्यायाच्या सुरवातीलाच विज्ञानाने अनेक विषयांचे आकलन होते , म्हणून विज्ञानाचा अभ्यास करावा असे सांगताना ऋग्वेद , यजुर्वेद , सामवेद , अथर्ववेद , इतिहास , पुराणं यांच्याबरोबर नक्षत्रविद्या , भूतविद्या , तृण-वनस्पती विद्या , सर्पविद्या , श्वापदविद्या , कीटकविद्या अशा अनेक विषयांची यादी आहे . आज ज्याप्रमाणे विषयांचे वर्गीकरण केले जाते , तसे पूर्वी नव्हते . त्यामुळेच आयुर्वेदाचार्याला वनस्पतीशास्त्राबरोबरच प्राणिशास्त्र व रसायनशास्त्रासारख्या आयुर्वेदाला सहायकारी विषयांची सखोल माहिती असणे गरजेचे होते .
आधुनिक काळात विज्ञान विषयाचे ढोबळमानाने चार प्रकारात वर्गीकरण केले जाते . त्यानुसार गणित – तर्कशास्त्र , भौतिक विज्ञान – ( याअंतर्गत पाच विषय येतात : खगोलशास्त्र, रसायनशास्त्र , भूगर्भशास्त्र , हवामानशास्त्र व भौतिकशास्त्र ) जीवशास्त्र – शरीरशास्त्र व इंद्रिय विज्ञान , सामाजिक विज्ञान – मानववंशशास्त्र , अर्थशास्त्र , राज्यशास्त्र , मानसशास्त्र , समाजशास्त्र हे विषय येतात . यातील गणित-तर्कशास्त्र हा विज्ञानाला सहायकारी असा विषय मानला जातो . तर सामाजिक विज्ञान हे आधुनिक विज्ञानाच्या भाषेत विज्ञान मानले जात नाही . या पार्श्वभूमीवर भौतिक विज्ञान व जीवशास्त्र हे दोन विषय विज्ञानाचे म्हणून उरतात . यातील जीवशास्त्र किंवा आयुर्वेदातील भारताची प्रगती सर्वश्रुत आहे . आपण येथे केवळ गणित व भौतिकशास्त्रांतर्गत रसायन या दोनच शाखांचा विचार करणार आहोत .
रसायनशास्त्र : – इसवीसन पूर्व तीन ते चार हजार वर्षांपूर्वीपासून रसायनशास्त्रातील प्रगतीचे संदर्भ सापडतात . आयुर्वेदाचे एक अंग म्हणून त्याचा विकास झाला . चरक , सुश्रुत , वाग्भट , नागार्जुन हे सारे आयुर्वेदज्ञ रसायनशास्त्रातील तज्ज्ञ होते . रसरत्नाकर , चक्रदत्त , सिद्धयोग , रसार्णव , रसहृदय , रसेन्द्रचुडामणी , रसप्रकाश अशी रसशास्त्रावरील प्राचीन ग्रंथांची फार मोठी यादी आहे . आयुर्वेदात वेगवेगळ्या धातूंच्या पावडरींचा उपयोग होत होता . इसपूर्व पाचव्या शतकातील उत्खननात काचेच्या वस्तू सापडल्या आहेत . या काचेचे पृथक्करण केले असता त्यात सिलिकेट , अलुमिना , मँग्निशियम , अल्कली , फेरिक ऑक्साइड इत्यादी घटक मिळाले . सिंधू संस्कृतीत झालेल्या उत्खननात सोने , चांदी , तांबे , शिसे , कास्य , शिलाजीत , गेरू , शंख असे विविध पदार्थ उपलब्ध झाले . याशिवाय आयुर्वेदात पाऱ्याचा उपयोग फार मोठय़ा प्रमाणात होत होता . संस्कृतमध्ये पाऱ्याला ‘रस’ असेही म्हटले जाते . साधारणपणे तेराव्या शतकातील ‘रसरत्नसमुच्चय’ या ग्रंथात ‘रसनात्सर्वधातूनां रस इत्यभिदियते।’ रस ऊर्फ पारा सर्व धातूंचे रसन म्हणजे भक्षण करतो म्हणून त्याला ‘रस’ म्हणतात , असे सांगितले आहे .
इसवी सन तिसऱ्या शतकातील कौटिलीय अर्थशास्त्रात अध्यक्षीय प्रचार नावाचे अधिकरण आहे . यातील १२ ते १४ हे अध्याय भारतीयांची धातुशास्त्रातील प्रगती दर्शवितात . यातील १२ वा अध्याय हा खाणी व कारखाने सुरू करण्याविषयी आहे . यात सुरुवातीलाच ‘ आकर ’ म्हणजे खाणीच्या अध्यक्षाला शुल्बशास्त्र , धातुशास्त्र , रसपाक , मणिराग या विषयांचे ज्ञान असले पाहिजे असे म्हटले आहे . शुल्बशास्त्राला विविध अर्थ आहेत . रसरूपातील धातू आटवणे व शुद्ध करणे म्हणजे ‘’ रसपाक ’ होय .
१३ वा अध्याय सोन्यावर प्रक्रिया करण्याविषयी आहे . यात सोन्याचे दागिने करताना क्षेपण , गुण आणि क्षुद्रक असे तीन प्रकार सांगितले आहेत . क्षेपण म्हणजे सोन्यात रत्ने बसवणे , गुण म्हणजे सोन्याच्या तारांची साखळी करणे व क्षुद्रक याचा अर्थ भरीव किंवा पोकळ सुवर्णमण्यांनी युक्त दागिने घडवणे असा आहे .
खाणींचे महत्त्व सांगताना कौटिल्य म्हणतो , ‘ खाणींमुळेच कोशाची उत्पत्ती होते , कोशामुळे सन्य उभारले जाते आणि कोश व सन्य यांच्या बळावरच राष्ट्र चालते म्हणून खाणीची काळजी राजाने घ्यावी .’
भारतीयांचे रस – तंत्रज्ञान किती प्रगत होते , याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे दिल्ली येथील मेहरौली गावातील लोहस्तंभ . हा स्तंभ इस ४०० मध्ये विक्रमादित्याने हुणांवरील विजयाचे प्रतीक म्हणून मथुरेला उभारला . पुढे अनंगपालाने तो दिल्लीला नेला . तिथे एकूण २७ मंदिरे होती . कुतुबुद्दीन ऐबकाने ती मंदिरं उद्ध्वस्त केली . पण हा स्तंभ त्याला उद्ध्वस्त करता आला नाही . जमिनीवर याची उंची ६.७ मीटर तर जमिनीखाली ०.५ मीटर व वजन सहा टन आहे . या स्तंभाचा विशेष म्हणजे आज इतकी वर्षे होऊनही हा लोखंडाचा स्तंभ गंजलेला नाही .
भारतीयांची रसायानशास्त्रातील प्रगती भारताबाहेरील जगतातदेखील कौतुकाचा विषय होती . त्यामुळेच इ.स. ६३३ मध्ये खलिदच्या सन्यातील मुजाने ,‘ अत्यंत लवचिक अशा या भारतीय तलवारी आहेत ,’ अशा शब्दांत भारतातील तलवारींचे कौतुक केले होते . म्हैसूर प्रांतात पूर्वी पोलाद निर्मिती होत असे जे परदेशात विकले जाई व त्यापासून बनलेल्या तलवारी ‘दमास्कस तलवारी’ या नावाने प्रसिद्ध होत्या .
गणित : – वेदकाळात निरनिराळ्या आकारांच्या यज्ञवेदी असत . यज्ञकर्मात जराशी जरी चूक झाली तरी यज्ञफल मिळणार नाही , याची खात्री असल्यामुळे त्याच्या प्रत्येक कोनाचे अचूक मोजमाप घेतले जाई . शुल्ब याचा अर्थ दोरी . दोरीने मोजमापे घेऊन यज्ञवेदी निर्माण केल्या जात , म्हणून त्यांना शुल्बसूत्र असे म्हटले आहे . ख्रिस्तसनापूर्वी अंकगणित , ज्योतिर्गणित , रेखागणित , त्रिकोणमिती अशा गणिताच्या वेगवेगळ्या शाखांचा विकास झाला होता . गणिताविषयी ग्रीकांचे दहाचा चौथा व रोमनांचे १० चा तिसरा घात इतके ज्ञान असताना भारतात मात्र १०च्या १८ व्या घातापर्यंत मजल गेली होती . स्थानमहात्म्याने अंक वापरण्याची पद्धत भारतात इ. स. पूर्व तिसऱ्या शतकापासून होती . फार प्राचीन काळापासून बेरीज , वजाबाकी , गुणाकार , भागाकार , वर्ग , वर्गमूळ , घन , घनमूळ , या अंकगणितातील प्रमुख आठ क्रिया सापडतात . सातव्या शतकाच्या उत्तरार्धात पाश्चात्त्य देशात प्रसिद्ध असलेला पास्कल ट्रँगल
‘ मेरूप्रस्तर ’ या नावाने प्रसिद्ध होता . स्थानमहात्म्याने म्हणजेच दशमान पद्धतीने अंक वापरण्याची पद्धत युरोपात १० व्या शतकापासून सापडते तर भारतात इसपूर्व तिसऱ्या शतकापासून सापडते . पायथागोरस सिद्धांत या नावाने प्रसिद्ध असलेला सिद्धांत बौधायनाने फार पूर्वी शुल्बसूत्रात दिला आहे . याचप्रमाणे न्यूटनचा साईन फॉर्मुला त्याच्या आधी तीनशे वर्षे माधव या गणितज्ञाने दिला होता व तो आता माधव-न्यूटन फॉर्मुला या नावाने ओळखला जातो . ख्रिश्चन धर्मगुरूंनी हिंदूचे गणित स्वीकारायला विरोध केल्यामुळे अडीचशे ते तीनशे वर्षे त्यावर बंदी होती . नंतर ब्रिटिश व्यापाऱ्यांनी याचा उपयोग सुरू केला व तो सर्वत्र रूढ झाला .
रमण प्रभाव ( रमण इफेक्ट ) :- रमण प्रभाव एक भौतिक घटना आहे ज्यामध्ये प्रकाशाच्या कणांच्या प्रकीर्णनामुळे त्याच्या तरंगदैर्ध्यात बदल होतो . सर चंद्रशेखर वेंकट रमण यांनी २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी या शोधाची घोषणा केली . रमण प्रभावामुळे प्रकाशाच्या कणांच्या ( फोटॉन ) उर्जेतील बदलांना लक्षात घेतल्याने प्रकाशाच्या प्रकृतीबद्दल महत्त्वपूर्ण माहिती मिळवता आली . हा शोध केल्यामुळे रमण यांना १९३० मध्ये नोबेल पारितोषिकाने सन्मानित करण्यात आले . त्यांचा हा शोध केवळ भौतिकशास्त्राच्या क्षेत्रातच महत्त्वाचा नव्हे , तर विविध इतर क्षेत्रांमध्येही त्याचा उपयोग झाला आहे . उदाहरणार्थ , आधुनिक रमन स्पेक्ट्रोस्कोपी वापरून रासायनिक रचना , जैविक पदार्थ , पर्यावरणीय नमुने इत्यादींचा अभ्यास करता येतो .
विज्ञान व तंत्रज्ञानाची सामाजिक भूमिका : – विज्ञान आणि तंत्रज्ञान हे जगाच्या सामाजिक , आर्थिक आणि सांस्कृतिक विकासात महत्त्वपूर्ण योगदान देतात . विज्ञानामुळे जीवनाची गुणवत्ता सुधारली आहे . औषधांच्या संशोधनामुळे अनेक असाध्य रोगांवर उपचार मिळाले आहेत . आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे जगाच्या विविध कोपऱ्यातील माणसांशी आपल्याला जोडले गेले आहे . शहरीकरण , कृषी क्षेत्रातील सुधारणा , वाहतूक आणि संप्रेषण क्षेत्रातील सुधारणा , या सर्व बाबी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानामुळे शक्य झाल्या आहेत .
भारतातील वैज्ञानिक संघटना : – वैज्ञानिक संघटनांची सर्वसाधारण कार्ये पुढीलप्रमाणे असतात : वैज्ञानिक ज्ञानाचे जतन व संवर्धन करणे व्याख्याने , परिसंवाद , चर्चासत्रे , प्रात्यक्षिके , प्रदर्शने इत्यादींचे आयोजन करणे वार्षिक अधिवेशन , बैठका व परिषदा भरविणे , वैज्ञानिक व तांत्रिक माहिती प्रसिद्ध करणे इत्यादी .
भारतातील विविध वैज्ञानिकअकादमी ( अकॅडमी ) : –
(१) नॅशनल ॲकॅडेमी ऑफ सायन्सेस : अलाहाबाद स्थापना १९३० ची विज्ञानाच्या सर्व शाखांचा विकास करणे व त्यांना चालना देणे हे उद्दिष्ट आहे . (२) इंडियन ॲकॅडेमी ऑफ सायन्सेस : – बंगलोर स्थापना १९३४ ची आहे . विविध पत्रिका व बुलेटिन प्रसिद्ध करते (३) इंडियन नॅशनल सायन्स ॲकॅडेमी :- नवी दिल्ली स्थापना १९३५ ची असून वैज्ञानिक ज्ञानात वाढ करणे , वैज्ञानिक समित्यांमध्ये सहकार्य घडवून आणणे आणि भारतातील शास्त्रज्ञांच्या हिताचे रक्षण करणे ही उद्दिष्टे आहेत . (४) राजस्थान ॲकॅडेमी ऑफ सायन्स : – बिर्ला महाविद्यालय , पिलानी स्थापना १९५१ ची आहे (५) ॲकॅडेमी ऑफ झोऑलॉजी – : आग्रा स्थापना १९५४ ची असून इतर प्राणिवैज्ञानिक संस्थांशी देवाणघेवाण करत असते (६) इंडियन नॅशनल ॲकॅडेमी ऑफ एंजिनिअरिंग : नवी दिल्ली येथे असून अभियांत्रिकी व तंत्रविद्या आणि संबंधित विज्ञाने किंवा प्रणाली यांच्या प्रगतीला चालना देण्याचे कार्य करते (७) नॅशनल ॲकॅडेमी ऑफ मेडिकल सायन्सेस : नोंदणीकृत संस्था वैद्यकीय विज्ञानांची वाढ होण्यास चालना देणे हे उद्दिष्ट आहे .
विज्ञानाच्या मदतीने मानवतेने विश्वाचे अनेक गूढ उलगडले आहेत . अंतराळ संशोधनामुळे आपल्याला ग्रह , तारे , वाळवंटातील जीवन , अणूशक्ती आणि अनेक नवा ज्ञानाचा ठाव लागला आहे . विज्ञानामुळे मानवी आरोग्य सुधारण , जीवनशैली सुधारणा , आणि प्रदूषण नियंत्रण यासंबंधी वेगवेगळ्या उपायांचा शोध घेतला जातो .
राष्ट्रीय विज्ञान दिवसाची उद्दिष्टे :- राष्ट्रीय विज्ञान दिवस साजरा करतांना विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या महत्त्वाची ओळख जनतेपर्यंत पोहोचवण्याचा मुख्य उद्देश आहे . शाळा , महाविद्यालये आणि विज्ञान संस्था विविध कार्यक्रम आयोजित करून वैज्ञानिक विचारधारा , शोध आणि तंत्रज्ञानाच्या नव्या दिशा विद्यार्थ्यांना आणि नागरिकांना सांगतात . शाळांमध्ये विज्ञानाच्या ताज्या संशोधनांवर सादरीकरण , प्रयोग , पोस्टर स्पर्धा आणि वैज्ञानिक चर्चासत्र आयोजित केले जातात . यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन तयार होतो आणि त्यांना संशोधनाच्या क्षेत्रात प्रेरणा मिळते .
विज्ञानाच्या विविध शाखांमध्ये असलेल्या नवनवीन संशोधनांचा आणि तंत्रज्ञानाचा उपयोग करणारी उत्पादने , इन्स्ट्रुमेंट्स आणि प्रक्रिया यांचा जनजागृतीचा मोठा लाभ होतो . यामुळे विज्ञानाच्या विविध क्षेत्रांतील संशोधक आणि शास्त्रज्ञ एकमेकांसोबत कार्य करणे , संवाद साधणे आणि नवीन शोध घेणे यासाठी प्रोत्साहित होतात .
विज्ञान आणि समाजातील त्याचे महत्त्व : – विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीनेच आज आपण आण्विक ऊर्जा , जैविक ऊर्जा , नवा पर्यावरण तंत्र , कृषी क्षेत्रातील नवे शोध आणि औषधांच्या क्षेत्रातील प्रगती साधली आहे . यामुळे जीवनाची गुणवत्ता सुधारली आहे . विज्ञानानेच आज पर्यावरणातील तणाव कमी करण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि उपाय शोधले आहेत . जलवायू बदल , पाणी कमी होणे , प्रदूषण आणि बायोडायव्हर्सिटी यावर उपाय शोधण्यासाठी विज्ञानाच्या क्षेत्रात नित्य नवा शोध होत आहे .
विज्ञानाच्या क्षेत्रातील असे नवे शोध जगाला अधिक सक्षम बनवतात , जीवनाशी संबंधित आव्हाने सोडवण्यासाठी मदत करतात आणि भविष्याच्या दृष्टीने संभाव्य धोके टाळण्यासाठी उपाययोजना करण्यात मदत करतात . राष्ट्रीय विज्ञान दिवस आपल्या देशाच्या विज्ञानाच्या क्षेत्रातल्या प्रगतीचे आणि योगदानाचे प्रतीक आहे . हा दिवस लक्षात घेतल्यास शास्त्रज्ञांच्या मेहनतीचे आणि संशोधनाचे महत्त्व आपण समजू शकतो . विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने आपला समाज अधिक प्रगत आणि सुरक्षित बनू शकतो . या दिवशी विज्ञानाच्या महत्त्वाची ओळख जनतेपर्यंत पोहचवणे , विद्यार्थ्यांमध्ये विज्ञानाच्या प्रति आकर्षण निर्माण करणे आणि नव्या संशोधनासाठी प्रेरणा देणे हे या दिवसाचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे .
विज्ञानाच्या बाबतीत भारताने मोठे कार्य केले आहे , आणि भविष्यात अधिक आणि चांगले कार्य करण्यात यश मिळवण्याच्या दिशेने विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात शास्त्रज्ञ कार्यरत असतील . म्हणुनच म्हणावेसे वाटते ” जय जवान , जय किसान , जय विज्ञान “
चंद्रकांत सरस्वती प्रकाश शेळके , तहसीलदार , बीड
.
.